Lýðræði er vítt hugtak yfir þær stjórnmálastefnur sem byggja á þátttöku almennings í ákvörðunum er hann varðar. Grunnútgangspunkturinn er því að valdið í tilteknu samfélagi manna eigi sér frumuppsprettu hjá fólkinu. Fyrr á öldum, allt fram að nútímanum, var fullveldi talið til óskoraðs guðdómleika konunga á Vesturlöndum. Almenningur lét ekki til sína taka fyrr en franska byltingin var gerð. Í sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkjanna er vísað til sameiginlegs „réttar fólksins” sem ekki hafði áður spurst til. Fulltrúalýðræði er algengasta mynd lýðræðis í dag. Sökum takmarkana á tíma og aukinni sérþekkingu sem þarf til þess að taka ákvarðanir um hin ýmsu mál sem skipta máli hefur orðið til sérhæfð verkaskipting þar sem stjórnmála-menn bjóða sig fram til embætta. Þessir stjórnmálamenn þiggja umboð fólksins í kosningum og gerast þannig fulltrúar almennings sem taka ákvarðanir fyrir hans hönd. Beint lýðræði felur í sér beina þátttöku fólksins í ákvarðanatöku, án fulltrúa eða annarra milliliða. Beint lýðræði er sjaldgæfara stjórnafyrirkomulag en sem dæmi má nefna mikilvægi þjóðaratkvæða-greiðslna í Sviss. Sögulega er eitt þekktasta dæmið um beint lýðræði fengið frá Forn Grikklandi þegar borgríkið Aþena var og hét. 2)
Lýðveldi er tegund stjórnarfars þar sem að þjóðhöfðinginn er kjörinn eða útnefndur, oftast um ákveðinn tíma en embættið er ekki látið ganga í arf líkt og í konungsveldum. Það að land sé lýðveldi þarf ekki að merkja það að stjórnarfarið í því landi einkennist af lýðræði. Stundum er þjóðhöfðinginn kjörinn af þjóðinni sjálfri en stundum af kjörmönnum, þingi eða fámennri valdaklíku. Lýðveldi sem stjórnarfar er mjög gamalt en frægasta lýðveldi fornalda er tvímælalaust Rómaveldi sem var lýðveldi frá 509 f.Kr. til 27 f.Kr. og fylgdi tveimur grundvallar-lögmálum varðandi embætti ræðismanns eins og æðsta embætti ríkisins var kallað. Annarsvegar var það að enginn skyldi gegna embættinu lengur en eitt ár og hinsvegar það að aldrei skyldu færri en tveir menn gegna embættinu á sama tíma. Í dag eru flest ríki heims lýðveldi en það segir lítið um það hversu lýðræðislegir stjórnarhættir eru, til dæmis er Íran lýðveldi en stjórnarfar þar myndi seint teljast lýðræðislegra en í konungsríkinu Danmörku. 3)
Þingræði er sú stjórnskipunarregla að ríkisstjórn geti aðeins setið með stuðningi löggjafarþingsins. Það er grundvallarregla í flestum lýðræðisríkjum en í öðrum er stuðst við forsetaræði. Þingræðisreglan er ekki skráð réttarregla heldur er hún mótuð af margra alda þróun, í fyrstu aðallega á Bretlandi en fluttist síðan til annarra landa. Reglan mótaðist af baráttu þings og konungs og er samofin minnkandi völdum þjóðhöfðingjans – yfirleitt konungs – í þingræðislöndum. Þingræðisreglan var ekki fullmótuð fyrr en á 19. öld í Bretlandi. Stuðningurinn við löggjafarþingið þarf ekki að vera fólginn í beinum stuðningi meirihluta. Dæmi eru um minnihlutastjórnir sem njóta óbeins stuðnings flokks eða flokka sem verja hana vantrausti og styðja þá að jafnaði mikilvægustu mál hennar svo sem afgreiðslu fjárlaga. Á Íslandi er þingræði en í 1. gr. stjórnarskrár segir: „Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn”. Fá dæmi eru um minnihluta-stjórnir í sögu lýðveldisins. 1)
Um vald forseta:
§ „Þingræði merkir aðeins að ríkisstjórn er háð því að vera varin vantrausti á þingi. Ekkert annað en það (sjá orðabók Menningarsjóðs). Minna má á að í Bandaríkjunum er ekki þingræði, þó þar sé tvímælalaust lýðræði. Æðsta vald þjóðarinnar er lýðræðið og þjóðin sjálf. Til að fara með löggjafar-valdið fyrir okkur sem aftur setur dómsvaldi og framkvæmdavaldi reglur, veljum við forseta og Alþingi í lýðræðislegum kosningum. Forseti og Alþingi fara saman með löggjafarvaldið samkvæmt stjórnar-skrá, líkt og tvö dómstig fara með dómsvaldið og að þingræði merkir einmitt að ríkisstjórn er háð trausti Alþingis til að fara með framkvæmdavaldið.
§ Þessar tvær stofnanir forsetinn og Alþingi sem saman fara með löggjafarvaldið eru þannig æðstu valdastofnanir okkar og eiga saman að tryggja rétta meðferð valds „lýðsins“ sem lýðræði vísar til. Alþingi er fjölskipað stjórnvald þar sem enginn einn maður hefur neitt vald einn og sér, en saman hafa þingmenn m.a. vald til að setja lög. Þjóðkjörinn forsetinn okkar, hefur í reynd ekkert frumkvæðisvald, en hefur neitunarvald um ákvarðanir Alþingis og aðkomu að ríkisstjórnarmyndun. Öfugt við þingmenn fer hann einn með vald sitt.
§ Treysti forseti sér ekki til að undirskrifa lög er endanlegu samþykki eða synjun með því skotið til lýðræðislegrar ákvörðunar þjóðarinnar, sem er æðsta valdið. Þetta vald forseta hefur líka fælingaráhrif þ.e. að ólíklegra er að reynt sé að koma í gegnum Alþingi lögum sem brjóta gegn þjóð og lýðræði, en annars væri.
§ Þetta er afar rökrétt og náttúrulegt kerfi í anda góðra stjórnunar- og stjórnsýsluhátta um að alltaf sé til staðar tvöfalt ákvörðunarvald „check and balances“ – „eftirlit og aðgát“. Allt stjórnkerfi Bandaríkjanna byggist t.d. á slíkum hugmyndum. Í raun eru rökin fyrir slíku kerfi þau sömu og að náttúran notast við tvöfalt litningakerfi í þróuðum lífverum. Hvarvetna sannar það gildi sitt fyrr eða síðar.
§ Þar sem hér er þingræði þ.e. ríkisstjórn er háð því að vera varin vantrausti á Alþingi getur hvorki ríkisstjórn né oddviti hennar farið með þetta tiltekna vald forseta. Ekki bætir heldur úr skák að ráðherrar eru nær undantekningalaust einnig þingmenn. „ 4)
Endurskoðun stjórnarskrárinnar.
“ Í stjórnarskránni er að finna ákvæði um meðferð ríkisvalds, hlutverk helstu handhafa þess og samspil þeirra á milli. Enn fremur er þar lýst yfir hver réttindi borgararnir hafa í samskiptum við ríkisvaldið og hömlur lagðar við því að á þessi réttindi sé gengið. Stærsta athugunarefnið við endurskoðun stjórnarskrárinnar er spurningin um hvort afnema eigi þingræðisregluna. Hinn kosturinn er að skilja að framkvæmdavaldið og löggjafarvaldið líkt og gert er í Bandaríkjunum.“ 5)
Um Persónukjör
“Í þjóðmálaumræðu undanfarið hefur persónukjör borið mjög á góma, þ.e. möguleikar kjósenda til að velja sér þingmannsefni á framboðslistum. Í grein þessari eru reifaðir helstu möguleikar í þessum efnum. Ítarlega er fjallað um tölulegt uppgjör á kosningum með persónukjöri.” 6)
Um kosningar.
Landskjörstjórn fer með veigamikið hlutverk við undirbúning og framkvæmd kosninga til Alþingis og gefur út kjörbréf til þingmanna eins og nánar greinir í lögum nr. 24/2000, um kosningar til Alþingis. Auk þess er á vegum landskjörstjórnar unnið að rannsóknum á kosningamálum og kosningafræði. 7)
Tilvísanir:
1) http://is.wikipedia.org/wiki/%C3%9Eingr%C3%A6%C3%B0i
2) http://is.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD%C3%B0r%C3%A6%C3%B0i
3) http://is.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD%C3%B0veldi
4) http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=799111
5) http://www.visir.is/article/20090801/SKODANIR04/373143198/1035
6) http://www.landskjor.is/media/frettir/UmPersonukjor17Mai09-2.pdf
7) http://www.landskjor.is/
Því er gjarnan haldið fram að okkar Stjórnarskrá sé í norrænum anda og á að vera erfitt að breyta henni. En er það svo? Þegar skoðuð eru ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur í norrænum stjórnarskrám sést að þær eru mjög ólíkar.